Thema ‘verlichting’

‘Verlichting’ is een thema bij het hoofdstuk ‘installaties en apparaten’. (Zie De aanbevelingen.) Dit thema vertoont veel overeenkomst met ‘licht en zicht’. Daar wordt uiteengezet dat daglicht bijna altijd de voorkeur verdient boven kunstlicht, het onderwerp van dit thema. Kunstlicht is onvermijdelijk na zonsondergang en op plaatsen waar het daglicht onvoldoende doordringt.

In het algemeen beïnvloedt kunstlicht de emoties en de stemming, de sfeer, de esthetiek en de ruimtelijke ervaring. Net als van daglicht, maar waarschijnlijk in mindere mate, wordt van overvloedig kunstlicht aangenomen dat het de prestaties op school en op de werkplek verhoogt, waarschijnlijk wegens een onbewuste positieve invloed op de motivatie.

Daarbij komt – nog steeds in het algemeen – dat de effecten van licht ook worden veroorzaakt door niet-visuele mechanismen. Dat wil zeggen, de invloed van licht op het dag- en nachtritme en de biologische klok (het circadiaanse ritme). Niet-visueel omdat de stimuli die binnenkomen via de lichtgevoelige retinale ganglioncellen de visuele schors niet bereiken. Via hormonale invloeden worden veel hersendelen door licht in staat van paraatheid gebracht.

Het belang van licht is rond autisme temeer van belang omdat in de waarneming ervan bij mensen op het spectrum zoveel stoornissen optreden. In ‘licht en zicht’ werd kort stilgestaan bij de veel voorkomende problemen met zien, waaronder bij- en verziendheid, scheelheid en gebrek aan contrastwaarneming.
Omdat we de omgeving waarnemen door licht dat in het oog valt, zijn die afwijkingen in dit verband relevant. Van speciaal belang is dat overgevoeligheid voor licht veel voorkomt onder mensen op het spectrum.

Het brede belang van geschikte verlichting
Verlichting speelt een rol bij de drie ontwerpkwesties die op deze site worden onderscheiden: oriëntatie, interactie/communicatie en het zintuiglijke. (Zie ‘autisme kenmerken’.)
Voor een heldere visuele structuur van een woning of gebouw is het van belang dat ruimten voldoende zijn uitgelicht om tegemoet te komen aan beperkingen van veel mensen met autisme die hun overzicht in de weg kunnen staan. Dat overzicht wordt bevorderd door de gehele ruimte egaal en betrekkelijk zacht te verlichten. Sterk licht daarentegen geeft hinderlijke slagschaduwen van bijvoorbeeld meubelstukken. Donkere vlakken of schaduwen kunnen door sommige mensen met autisme niet vanzelfsprekend worden ingevuld. Hier speelt een rol – net als elders, wegens coherentieproblemen – dat het wijzigen van een enkel element al tot de ervaring van een geheel nieuwe situatie kan leiden. Ook het principe van ‘zoning’ waarbij afgebakende (delen van) ruimten zo min mogelijk verschillende functies hebben, kan door de verlichting worden bereikt, bijvoorbeeld door terugtrekplekken met eigen (taak-)verlichting in te richten.
Omdat autistische kinderen en jongeren soms extra bang zijn in het donker wordt goede verlichting op gang en trap aanbevolen en een nachtlampje op de slaapkamer. Ook daar kunnen donkere slagschaduwen verwarrend of beangstigend zijn.

Een goede verlichting kan ook problemen met de sociale interactie en de communicatie verminderen. Mostafa zegt dat trappen en gangen goed moeten worden uitgelicht en schitteringen en de vorming van silhouetten moeten worden vermeden. Dat is niet alleen van belang voor mensen met visuele handicaps, maar ook voor hen die gehoorproblemen hebben die ze met het gezichtsvermogen compenseren; zij zoeken naar sociale aanwijzingen in de lichaamstaal en de gezichtsuitdrukkingen van anderen. Er zijn meer toepassingen in de sociale sfeer. Goede verlichting kan bijvoorbeeld dezelfde functie hebben als ‘zichtlijnen’: het bevorderen van observatiemogelijkheden en preventie van pesten.

Visuele verwerkingsproblemen in de hersenen grijpen direct aan op de lichtinrichting en de keuze voor bepaalde typen lampen. Het gaat daarbij meestal om overgevoeligheid voor licht, hoewel onder-gevoeligheid ook voorkomt.
Er is speciale aandacht nodig om weerkaatst, schitteren licht te vermijden. Daartoe kan men de juiste oppervlakten kiezen, diffuus licht toe te passen en/of hoge lichtbronnen waar mogelijk te vermijden.

Tl-verlichting, aanpassingen en gloeilampen
De meest gedane aanbeveling wat kunstlicht betreft is om Tl-licht te vermijden. Dat veel mensen met autisme zeer nadelige effecten van het flikkeren daarvan ondervinden wordt algemeen aangenomen. In één studie werden vijf autistische kinderen vergeleken met vijf geestelijk gehandicapte kinderen onder condities van Tl- en gloeilamp licht. Daaruit bleek dat de helft van de autistische kinderen onder Tl-licht significant vaker stereotiep gedrag vertoonde. Er zijn zelfs aanwijzingen dat een flikker-frequentie van 60 Hertz door mensen op het spectrum kan worden waargenomen. Daar komt de irritante pieptoon van veel Tl-buizen nog bij; ook daarvoor zijn veel mensen met autisme sterk overgevoelig. (Overigens is van Tl-licht vastgesteld dat het voor iedereen gezondheidsrisico’s met zich meebrengt, zie Codinhoto et al.)

Daarmee is de kwestie echter niet afgedaan. Zoals Christopher Henry opmerkt, is er op dit punt weliswaar consensus, maar het is niet genoeg om tegen slecht ontworpen Tl-verlichting te zijn, zonder alternatieven te noemen. We zien dan ook dat veel deskundigen Tl op een andere manier toepassen. Zogenoemd ‘compacte Tl-verlichting’ is een ander woord voor een type spaarlampen waarvoor o.a. Humphreys kiest. Beaver: “compacte Tl-verlichting is acceptabel maar de specificaties moeten altijd worden nagekeken om er zeker van te zijn dat de armaturen zijn uitgerust met de juiste verstrooier (diffuser).” Anderen (zoals Brand) raden elektronische voorschakelapparatuur aan die de frequentie van het flikkeren tot een onwaarneembaar niveau opvoert.
Desondanks wijst de psychiater Victoria Dunckley compacte TL-verlichting (CFL’s) krachtig af in wat een zeer goed gedocumenteerd artikel lijkt. Hun geflikker mag dan onzichtbaar zijn, dat neemt niet weg dat de invloed ervan zeer schadelijk kan zijn. Zij noemt onder meer ernstige stress en nadelige effecten op de biologische klok. Deze conclusies gelden voor de algemene ‘gevoelige’ bevolking, maar lijken verstrekt van toepassing op mensen met autisme.

Rond de tijd dat de Europese Unie in 2012 de gloeilamp afschafte, bepleitte de National Autistic Society (NAS) deze te handhaven totdat er goede alternatieven voor mensen met autisme beschikbaar zouden komen. Een oproep door de NAS via het internet leverde (niet-representatieve) reacties op van 43 autistische personen van wie 41 zeiden een sterk negatieve reactie op de nieuwe soorten verlichting te hebben. Vijfendertig van hen zeiden ouderwetse gloeilampen te hamsteren.

Al met al lijkt duidelijk dat Tl-licht, inclusief de compacte variant (CFL’s) dienen te worden vermeden. Waarschijnlijk wegens de relatieve ouderdom van de meeste artikelen over licht en autisme ten opzichte van de snelheid van de technologische ontwikkeling, is er bijzonder weinig te vinden over de voor- en nadelen van LED-verlichting en nog minder over halogeenverlichting. Sommigen op het spectrum geven daaraan de voorkeur. Tenminste één school is geheel met LED toegerust. LED-verlichting ontwikkelt zich momenteel tot een van de meest aangewezen lichtbronnen voor de meeste mensen op het spectrum. Wij volgen vooralsnog Victoria Dunckley dat de algemene voorkeursvolgorde is: zon- of kaarslicht, gevolgd door de gloeilamp, dan halogeen (waarover we, als gezegd, weinig hebben gevonden), dan LED, dan CFL’s. Met de gebruikelijke kanttekening dat dit voor sommige individuen anders kan liggen.

Andere licht-maatregelen binnenshuis
Rond verlichting kunnen nog andere maatregelen worden getroffen die niet direct betrekking hebben op de zintuigen. Zo is veiligheid een belangrijk punt dat te maken heeft met zichtbaarheid (trapverlichting, noodverlichting) en zijn er voorts gevaren verbonden aan het gebruik van elektriciteit.
Ahrentzen & Steele introduceren voor semi-zelfstandig wonen de doelstelling ‘vertrouwdheid en duidelijkheid’ (familiarity & clarity) waaraan diverse verlichtingsmaatregelen kunnen bijdragen.
Hoewel de meeste maatregelen tegemoet komen aan zintuiglijke overgevoeligheid, zijn er ook enkele die worden genomen voor wie daarvoor onder-gevoelig zijn.

Buitenverlichting
Zeker bij behandel- en verblijfhuizen dient er op het terrein en bij de toegangen de nodige verlichting te worden aangebracht. Ook bij woningen en (semi-)zelfstandig wonen, wordt aanbevolen buitenlichten bij deuren en op binnenplaatsen aan te brengen, al dan niet geactiveerd door een klok of lichtsensor. De toepassing van bewegingssensoren buiten wordt in brede kring ontraden wegens mogelijke schrikeffecten.

*bang zijn in het donker

Zie het leuke en nuttige McNally Morris Architects, Aldo goes to Primary School, Belfast, Queens University, 2013. PDF
Mostafa
Mostafa, Magda, ‘Architecture for Autism: A new Dimension in School Design’ Full Text Versions – Autism Safari 2006 – 2nd World Autism Congress – 30 Oct to 2 Nov, Cape Town, South Africa.
één studie
Fenton, D. M. And R. Penney, ‘The Effects of Fluorescent and Incandescent Lighting on the Repetitive Behaviours of Autistic and Intellectually Handicapped Children’, Australia and New Zealand Journal of Developmental Disabilities 07/2009; 11(3):137-141.
aanwijzingen
Zie Olga Bogdashina, Sensory perceptual issues in Autism and Asperger syndrome. London, Jessica Kingsley Publishers, 2003.
Codinhoto et al
Codinhoto, Ricardo, Patricia Tzortzopoulos, Mike Kagioglou, Ghassan Aouad and Rachel Cooper, ‘The impacts of the built environment on health outcomes’, Facilities
Vol. 27 No. 3/4, 2009
pp. 138-151
q, Emerald Group Publishing Limited.
Henry
Henry, Christopher N., “Designing for Autism: Lighting” 19 Oct 2011. ArchDaily. Accessed 08 Sep 2014. URL
Humphreys
Humphreys, Beaver en ook Ahrentzen & Steele behoren tot de kernliteratuur.
Brand
Brand, Andrew Living in the Community Housing Design for Adults with Autism, London, Helen Hamlyn Centre, the Royal College of Art, 2010. PDF
Dunckley
Victoria L. Dunckley, ‘Why CFL’s Aren’t Such a Bright Idea’, Psychology Today, September 2014. URL
school
Krantenbericht “LED Lighting Creates Nurturing Environment for Autistic Students” hier

 

 

 

error: